Víkingar og skáld: bjartleit á brún?

 

Metsölubók rannsóknarnefndar alþingis í níu bindum er sennilega langmest og best vís­inda­legt grundvallarrit um íslenskt samfélag síðan Íslands lúx og lexicon kom út í tólf bindum á árunum 1838 til 1852 - afrakstur umfangsmikils vísindaleiðangurs frá Frakk­landi sem hingað kom til landsins árið 1836 til vísindalegrar heildarúttektar á Íslandi og íslenskri þjóð, undir styrkri forystu herra Páls Gaimard.

   Jónas Hallgrímsson orti lofkvæði í sex erindum daginn fyrir veislu Íslendinga í janúar 1838 í okkar fornu og fögru höfuðborg Kaupmannahöfn, til heiðurs bók og herra Páli, og flutti í veislunni listaskáldið góða, frægastur fyrri hluti fimmta erind­is, sem hljóðar svo:

 

Vísindin efla alla dáð

orkuna styrkja, viljann hvessa,

vonina glæða, hugann hressa,

farsældum vefja láð og lýð;

 

Um metsölubók fer eins og aðra bók: ef ekki lesin er verkið mest ónýtt, dæmt gleyms­ku, engu til gagns né gleði.

   Eftirmálar hruns og bókar eru nú í hraðritun þjóðmálaumræðunnar þar sem tek­ist er á um stefnu og leið­ir og lexíurnar mörgu þungu og um margt ítarlegu sem gefa svo mörg og ærin til­efni til rannsókna, endurmats, leiðréttinga og breytinga, sem allir sjá að verð­ur að fram­kvæma vel svo vefji þjóð úr öllu saman nýtt Ísland farsældum láð og lýð; og ekki úr vegi um leið að fagna aftur fegurð og speki skáldsins, skilvirkni og gæðum þegar þarf, vill og nennir því okkar eini sanni J. Hallgrímsson sem aldrei komst í kynni við Mr. Excel.

Alþingi og sannleiksnefndin eiga þúsund þakkir skyldar. En ekki má þó gleyma því nú eftir reikningsskil né síðar í umræðunni að spyrja um og spyrja eftir því sem hefði átt að standa í bókinni, ekki síður en að spyrja um og spyrja eftir því sem stendur í bókinni; hvort tveggja er grundvallaratriði góðrar reikn­ings­skila­venju góðri þjóðmálaumræðu, eins og auðvelt er að sann­reyna hjá skárri þjóðum en við erum núna.

Tvennt er best við fyrstu sýn: fagleg rannsókn, úrvinnsla og miðlun og einstaklega fjölbreytt og stórmerkileg dæmaflóra um heimsku, tröllheimsku og bjálfa­skap alls konar fólks.

   Þetta fólk margt ef ekki flest á of­ur­launum í æðstu ábyrgðarstörfum sór allt af sér ábyrgð - öll með tölu - eitthundrað fimmtíu og einn maður; ekkert þeirra gekkst við ábyrgð, sagði for­mað­ur nefndarinnar í sjónvarpinu. Þá hló land og þjóð og tröllin í fjöllunum. Síðan gengur á með óstöðvandi eldgosum.

 

Gott bréf er gott bréf.

   Ég fékk bréf - vopnaskaki sleif og pott, góðvild og hjálpsemi; viðskiptaáætlun Íslands end.-urlausn endurreisn. Um það má lesa í stuttri bók, samnefnd þessu skrifelsi.

   Metsölubókin stað­­festir það bréf og fleiri bréf. Staðfestir vanhæfni - snælduvitlaus græðgi í fé og vald, svik og bresti vits, frekjuhátt, refshátt, flumbrugang, aula- og fá­vita­hátt. Staðfestir óskap­lega sögu hryll­ings- og hryggð­­­armynd af stjórn­mál­unum, stjórn­sýslunni, bankakerfi, hluta viðskipta­lífs (stórfyrirtækin), lífeyrissjóðum, hags­mun­a­sam­­­tök­­­um, aðkeyptri sér­fræði­þekk­ingu og þjónustu, fjölmiðlunum, endalausu og vítaverðu sam­­krulli sam­trygg­­ing­­ar og með­virkni fólks, sem þó veit mætavel fyrir mörgum árum síðan er meir en mynd og grunur.

   Eftir hagfræðingnum, útvarpsmanni í frístundum: Af hverju sagði enginn neitt?

Með öðrum þjóðum - þessum sem við í stundarbrjáli vildum helst ekkert þekkja lengur né bera okk­ur lengur sam­an við vegna langvinns efristéttarkasts mikilmennskubrjálæðis sem er æva­forn kvilli hérna hjá okk­ur í tilfinningaflóru minni­máttar­kennd - væri örugglega búið að leka og leka og leka fyrir löngu síðan viðeigandi upplýsingum og birta í okkar þágu kjós­­endanna þjóðarhag þjóð­­arheill, ef marka má er­lendu pressuna stór­fenglegu um skil­virkni og eftirfylgni sem ekki leyfir neitt múður, síst ef í harðbakkann slær.  

Heiðarlegt og ítarlegt uppgjör og reikningsskil með eftirmálum lexía og lærdóms er senni­lega skást möguleg aðferðafræði til þess að bjarga framtíð sam­félags sem ratað hefur í þær ógöngur að glata sínu efnahagslega sjálfstæði.

   Óreiðumenn og svikarar, með dyggri aðstoð vítaverðs ábyrgðarleysis stjórnenda, embætt­ismanna, sérfræðinga og kjörinna fulltrúa, gerðu þjóðina að þurfaling og betl­­ara - sem í engu dylst öllum íbúum plánetunnar.

   Öll heimsins uppgjör og reikningsskil, lexíur og lærdómur, endurheimta aldrei glatað frelsi sem í þessu felst né þau glötuðu tæki­færi eða þau miklu verðmæti sem hefðu orðið til ef við hefð­um ekki ratað í þær ógöngur.

   Eftirmálar hruns og reikningsskila þurfa ekki síður að snúast um það hver vill og getur leið­ rétt lagfært og bætt þennan fórnarkostnað, alveg eins og beinan kostn­að og annan kostnað af margvíslegum toga.

 

Eftir Íslandssögu vita margir að þetta er ekki í fyrsta skiptið sem þjóðin stendur í svona hús­verkum með góðri tiltekt sem segja má að séu efnahagsleg og félagsleg aldahvörf.

   Við stöndum í því með góðvild og hjálpsemi fólksins af ýmsu þjóðerni að bjarga því sem bjarg­­að verður, leiðrétta og breyta því sem þarf.

   Erum við ein þjóð í einu landi? Hillir uppi nýtt Ísland? Höfum við allt sem þarf? Útkoma og árangur liðs ræðst eins og allir vita af svörum við svona spurningum.

 

Spurt er: Verður ekki Gunni minn, heldur skárra hérna hjá okkur frameftir en úteftir?

   Svar: Meirihluti landsmanna hefur í hundrað ár heldur kos­ið úteftir en fram­eftir - eins og t.d. er hægt að sjá í Skagafirði ef horft er út á Sauðárkrók.

   Ef hugsað er um pólitíska stefnumótun þjóðarinnar til lengri tíma horft, stöndum við ekki síst á svip­uðum kross­­götum: Stefnum við á þéttbýlið eða dreifbýlið? Og verðum við með allt í farteskinu sem hvorum þessara kosta fylgir? Um þetta ekki síst snúast já/nei kosningar um samning Íslands um fulla aðild að Evrópusamráði og sambandi sjálfstæðra lýðræðisþjóða.

   Hvor leiðin sem valin verður mun hafa umtalsverð víðtæk og varanleg áhrif. 

     

Samráð samstarf sátt og samstaða.

   Þetta er sennilega pólitíska arfleifð þeirra pólitísku forystumanna sem þjóðin hefur einna best treyst og virt á vegferð sinni: fólkið sem eflir sátt á leið götu fram eftir veg.

   Æðstu leikreglur lýðræðisins taka mið af þessu: almenn sátt um samráð og samstarf á rök­stólum án óhæfilegrar með­virkni né sundr­­ungar.

  

Kannski er óþarfi að segja svo augljósa hluti upphátt - en ekki þarf  mikla gönguferð um ódá­ins­­lönd þjóðmálaumræðunnar til þess að sannfærast um hve þjóðin er orðin teymi - öll verk og verk­efni teymisvinna - liðsvinna. Og ekkert teymi starfar vel án markmiðs.

   Svo hvaða markmið skyldi þá langbest að setja eilífu samráði samstarfi okkar allra lands­manna í Val­höll nútíma hérlendis og annars staðar?

  

Um þetta markmið/æðri tilgang lék enginn vafi á í hug og hjarta landsmanna þegar þau setja grundvöll búi og byggð þegar hillir undir lok sjálfstæðisbaráttu okkar fyrri. 

   Þá er snúið til bogastrengs uppúr okkar fornu sögum - annar fóturinn undir okkur svo í engu hallist: snúinn strengurinn úr lífshugsjónum félaganna séra Matta og séra Tuma sem birt­ast í þeim báðum saman: séra Matthíasi Jochumsyni (þjóðskáld og höfundur okkar góða þjóð­söngs við gott há­tíðlegt lag) og séra Tómasi Sæmundsyni (fram­kvæmda­stjóri elsku fjöln­is­manna fyrri: Brynki Brynmeier (Brynjólfur Pétursson), hár lotinn nefljótur og veiklu­leg­ur; Stockhonsky og Skruddium (Konráð Gíslason), smásmugu­legur langrækinn óborg­an­leg­ur hú­moristi; Jonni Halls? (Jónas Hallgrímsson), lítill feitlaginn heldur drykk­felldur skap­mað­ur per­són­u­töfra, þjóðsögu mannamóti dagbók og vegabók).

Lífshugsjónir séra Matta og séra Tuma sem birtast í þeim báðum saman koma saman eitt gott grund­vallarvið­horf/gildismat/verðmætamat: birtast í smá­blóminu með titrandi tár sem engu má gleyma húsi sínu landi sínu þjóð sinni fyrsta heimili og fjölskyldu né held­ur engu gleyma hugsjóna velferð farsæld lands og þjóðar né hvers vegna þetta smáblóm lifir yfirleitt frjálst göfugt sjál­fu sér af sjálfu sér eftir útlendum snill­ing­um og göfugu fólki sem sá svo vel með því auganu sem aldrei sést.

 

Fjórar meginstoðir okkar litla lýðveldis, í eðlilegri valdaröð og virðingarröð, eru:

            1. almann­a­hagur/heill - skv. stjórnarskránni og þingmannaeið

            2. opin­ber umræða - skv. lýðræðisbrag lýðveldis

            3.opinber þjónusta - sbr. forseti, þrískipt ríkisvald og sveitarstjórnir

            4.við­skipta­líf - sbr. atvinnugreinar og hagsmunasamtök

 

Ef almannahag skyldi skipað til réttmæts öndvegis ofar sérhagsmunum í mark­aðshagkerfi með þeim hætti að njóti í raun og sann stöðu yfirmarkmiðs í öllum rekstri og útgerð, fer sennilega nær réttu lagi að segja góðan hálfan björn unninn, hvað varðar t.d. rekstrar­siðferði; sérfræðiaðstoð sem beinist gegn góðri stjórnunarvenju; þrátefli réttra ákvörðunar­að­ila máls; eðlilega rökræðu; eðlilega markvissa hæfilega ítarlega skráningu og skjölun gagna um forsendur, fram­­gang og niður­stöður máls og málefna.

   Almannahagur telst ill­mælanlegt mark­mið eftir góðri rekstrarfræði en ekki útilokað að verði aftur samgróið þjóð og þjóðlífi eins og var einu sinni. Hurð sem lokast er víst alltaf hægt að opna aftur er mér sagt.

   Við erum skrýtin þjóð eins og margar þjóðir eru - oft lítt eða ekki hnikað eins og rollunni án þeirrar stemm­ingar sem mest er laus við reglu og sið, hroka og mærð, eins og öll fé­lags­mót­un þarf að vera ef á annað borð reynd á Íslending.

   Stemming góðvildar og hjálp­semi á hinn bóginn rótgróin með okkur og engu í al­vöru snú­in þraut; ekki eins og þegar ætlar sér strax í gær og kemur sér ekki að því og gleymt ef ekkert fer að bíða né muna eftir að rukka og verður að vera kurteislega.

Og kannski má nefna aðra þraut - ein­kenn­i­­leg til­hneiging hvort sem er í vísindalegu verkefni eða stuttu spjalli yfir kaffi og kleinu - sem felst í því að fela aðeins eða meir, velja úr, skyggja svolítið, svíða, skemma, hanga á manninum þegar sólar mann upp úr skónum, gleyma bolt­anum (les: verkefninu); allt þetta sem ekki er verkefnið eða gott fyrir verkefnið; allt þetta sem er bara óþörf leiðindi dagsformi sem svo oft ræður úrslitum um alla útkomu, árangur, eins og allir vita auðvitað mæta vel.

 

Spurt er: Hvenær á að hætta þessu bulli og bretta upp ermarnar?

   Svar: Bullið er þjóðmálaumræðan - fyrsta stig og þróun í ferli opinberrar ákvarð­ana­töku; bull minna bull ekkert bull bannað bull, bitamunur ekki fjár, eins og fólk á efri árum sagði fyrir hundrað árum.

   Ferli opinberrar ákvarðanatöku ræður langmestu um alla sögu og þróun og framtíð þjóðar­, sem eftir okkar stjórn­skipan er einn hús­bóndi þjóðarbúsins; þjóðin hefur því þess vegna sjálf­krafa að ófrá­víkjan­legu yfir­mark­miði/efsta markmiði: al­mannahag almanna­heill.

   Þjóðmálaumræðan er eftir þessu aðferðafræði þjóðarinnar­ til góðs og skilvirks samráðs og samstarfs í ferli opinberrar ákvarðanatöku um verk og verk­efni sem hafa að efsta markmiði almannahag almannaheill.

  

Ferli opinberrar ákvarðanatöku eftir metsölubókinni var mikið þetta ferli: Bull - ákvörð­un - að­gerð. Ferli sem verður að vera þetta ferli: Þekking - ákvörðun - aðgerð. 

Eftir því sem næst verður komist er góð ákvarðanataka alltaf ferli sem nær undan­tekn­inga­laust krefst samráðs og sam­starfs, oft ólíkra aðila - ferli sem byggir á forsendum, t.d. um tíma og fjár­muni, skip­u­lag, mannskap og vinnulag og fleiri oft mælan­leg­um þátt­um sem hver um sig og allir saman hvíla á grunni og grund­velli annarra forsenda, eins og við­horf­um og gildis­mati, hæfileikum, eigin­leik­­um, þekkingu og lærdómi, þörfum og siðum og áhrifum, t.d. áhrifum laga og reglna ríkisvalds, umræðu og stemm­ingar, skráð óskráð mest ómæl­an­legir þættir sem mestu ráða um alla út­komu, árangur, áður en spyr um­hverfi, ekki síst hæfi­leikar og eig­inleikar eins og iðjusemi, hóf­semi og till­itsemi.

   Góð opinber ákvarðanataka er eftir þessu stjórnlist orðs og æðis sem fyrst og síðast byggir á viðhorfum, gildismati, hæf­ileikum, eiginleikum, lærdómi; öllu þessu sem einhver bjó þjóð lít­­ið sætt orð og segir vit - þess vegna er æ vit auði betra - og þýðir æðra, sæfarar, kaup­menn, hand­verks­menn, ekkert síður en víkingar og skáld: brjóstvit, hyggju­vit, verkvit, bók­vit; enda aug­ljóst að án vits verða engar ermar brettar upp sæmilega vel.

Metsölubókin rennir ótal stoðum undir hve brýn þörf er á að beina stór­aukinni athygli að mótun og þróun góðrar framtíðarsýnar, trúverðugri stefnumótun með markmiðasetningu verka og verkefna, gæð­um sam­ráðs og sam­­starfs, ákvarðanatöku, verkstjórn og verk­efna­stýr­­ingu, svo fátt eitt sé nefnt.

   Og skyldi spurt um æskilegt ferli opinberrar ákvarðanatöku til markvissrar hliðsjónar - þar með talin eðlileg rökræða þjóð­­mála­­um­ræða, er ekki úr vegi að nefna ágætt mikið notað ódýrt ferli og hljóðar svo: Almannahagur/heill - framtíðarsýn - stefnu­mótun - framkvæmd.

   Metsölubókin er sem sagt þegar orðin góð biblía stjórnunarfræði og öðrum vísinda­grein­um sem fást við stjórn­vísindi og ekki síður góð biblía öllum rekstri og útgerð.       

   Þetta þýðir þó ekki sjálfkrafa að þekkingarleit og áfalla­hjálp í eftirmálum umræðu og rann­sókna, leiðréttinga, breytinga, skuli vera með nef sín opinber og síður ber ofan í hvers manns kopp eða öðru því prívat manns og annars sem engu kemur við án eðlilegs og rétts leyfis.

Enn síður merkir þetta allt saman að sjálfkrafa sé breytinga þörf, umbyltu, umturnun - þó góð og sígild rekstr­arregla öllu mannlífi sé auðvitað að skoða og endurmeta reglu­lega og reglubundið, eðlilega og skyn­samlega og til þess verks heppilegust hæfi­leg valddreifing rétt­ra ákvörð­­un­artaka að réttu hæfi sem eftir bókinni gæti sín á óhóf­legri með­virkni.

Dæmi: Njörður P Njarðvík og Þorsteinn Pálsson leggja til í Fréttablaðinu 27. apríl og í dag 1. maí 2010 að alþingi skipi stjórnlaganefnd eftir stíl sannleiksnefndar alþingis, sem starfi tólf til sextán mánuði og leggi fram tillögu fyrir þing og þjóð að nýrri stjórn­arskrá.

   Snjöll hugmynd nema að einu leyti: Við þurfum ekki nýja stjórnarskrá - enda lengi legið fyrir helstu úrbætur sem þarf að gera, þ.e. almennt ákvæði um samráð og samstarf við aðrar þjóð­ir, sbr. stjórnarskrá Danmerkur vegna fullrar aðilar Dana að ESB; ákvæði um afdráttar­lausa sameign - þjóðareign - á náttúruauðlindum; ákvæði um þjóðar­atkvæði, til þess að auka beint milliliðalaust lýð­ræði og ná fram betri valddreifingu í ferli opinberrar ákvarðanatöku.

   Stjórnarskrá er þjóðardjásn og sáttmáli, saga ljóð um æðstu leikreglur samfélags - og því skyn­­samlegt að gæta samhengis. Og ef þarf að endurbæta slík þjóð­ar­djásn á það að gerast með viðaukum svo í engu týnist allt sem fylgir - þar með talin öll umræða ritmál gögn um túlkun og fram­kvæmd á hverjum tíma. Þannig verður til samfelld þróun, heilsteypt saga.

 

Annað dæmi: Siðareglur eru mikilvægur hluti af góðri stjórnunarvenju - góð aðferð til félags­mót­­­unar þegar ekki er alvarlega við að fást t.d. einbeittan brotavilja eða staurblindu þrjósku, tröll­heimsku, bjálfaskap eða fá­vitahátt.

   Sjálfsagt er að setja siðareglur opinberri um­ræðu með hliðsjón af almannahag með það eitt undirmarkmið að laða fram bestan keppnisleik eins og í öðrum íþróttum.

   Eins er sjálfsagt að setja siðareglur allri opinberri þjónustu, ríkisvald­inu og sveitar­stjórnum, og forseta­embættinu.

   Um forseta lýðveldisins gegnir svolítið öðru og mikilvægt að haldið sé til haga vegna þess til dæmis hve mikilvægt er að ekki sé það eitt né neitt í starfsramma þjóðhöfðingjans sjálfs sem með beinum hætti rýrir traust í samskiptum þjóðhöfðingjans við aðra þjóðhöfðingja - og þar með traust á Íslandi og okkur Ísl­end­ingum - í samskiptum fólks sem eftir feysknu siðs mærð víða þarf að flokkast eins þrepi stöðu virð­ingar með þjóð sinni svo geti spjallað saman.

   Stutt almenn starfslýsing forseta um skyldur og réttindi er eftir þessu betri en siðareglur - þó ef til vill sé ekki úr vegi nú að gera tilraun með að slá þessu saman í samráði við Ólaf forseta og aðra sér­fróða um stjórnskipan og afburða stjórnarhætti þjóðhöfðingja lífs og lið­inna, inn­lendra og erlendra, það gæti orðið góð tiltekt.

 

Eitt fyrir öll.

   Forsetinn er kjörinn af þjóðinni beinni kosningu í samræmi við húsbóndavald þjóðarinnar og stendur því þjóðinni beint reikningsskil um allar athafnir, framkomu, bragarhátt, stíl.

   Eflaust mætti virkja forsetann heldur betur en nú er gert með heldur skýrari starfsramma með eða án siðareglna sem forsetinn og alþingi vísi að svo búnu til þjóðarinnar um samþykki eða synjun.

   Til dæmis mætti hnykkja svolítið á þjóðhöfðingjaskyldum for­seta í innlend­um og erl­end­um samskiptum, skyld­um for­seta í öndvegi ríkisráðs, forystu­skyld­um við stjórnar­myndun og skerpa á eft­ir­lits­hlutverki forseta, t.d. þannig að forsetinn riti þjóð sinni­ árlega hæfilega skýrslu um störf ríkisvaldsins, þar sem farið er yfir störf og árangur. Það gæti orðið gott bréf.

   En langmikilvægast þjóð og lýðveldi þegar rætt er um forsetann í alvöru er þetta: að þegar í harð­bakk­ann slær í stjórnmálunum er hann/hún forsetinn vor eini sanni vin­ur, þjóðarinnar, trúr oss grand­var heið­urs­maður og helst yfir­burða­maður vits. Þannig er góður forseti, góður þjóð­höfð­ingi. 

  

Óli forseti fór offari um sumt, um það verður tæpast deilt.

   En þegar for­ystu­menn um langan aldur hérlendis vilja fara að svipta forsetann frávísunar­valdi um grund­vall­armál til rétts lögskipaðs umbjóðanda/húsbónda í lýðveldi - ef ekki slá emb­ættið af og ræna þar með frá þjóðinni okkar eina veraldlega lögskipaða vin, þá er þörf á að staldra við, rann­saka, endurmeta.

   Og að því búnu brýnust þörf á að benda þessum forystumönnum á í góðu - og öðru eins stemmdu að end­ur­lesa góða bók og grundvallarrit um okkur hér - til dæmis Íslands­klukk­una Hall­dórs nób­el­skálds - og slær mest niður eins og eld­ingunni í hug og hjarta þegar spekingi Jóni úr Grind­a­­víkinni rata þar einna mest sorglegust átak­an­legust orð í veröldinni á munn, ein­stakl­ingi og sam­félagi, ef ég man rétt: Minn herra á aung­van vin.  10 maí 2010  jge

 

P.s. Tíundi maí 1940 er flott dagsetning upphafi nútímans á Íslandi.

   Eða er önnur betri?

 

útdr birt í mbl 9maí10 sent mbl 1maí2010; birt breytt á eyjan/lúgan 10maí10 og bloggs 19maí10